Οι πραγματικές ανάγκες φαίνονται στις δύσκολες στιγμές. Στην διάρκεια της κατοχής, ιδίως τον χειμώνα 1941/2, ο ελληνικός λαός ένιωσε στο πετσί του την έννοια της ανάγκης. Η πείνα και η εξαθλίωση έγιναν τόσο έντονες που οι άνθρωποι εστίασαν την προσοχή τους αποκλειστικά στα αναγκαία (στο ψωμί, στο λάδι, στα όσπρια). Το ίδιο συμβαίνει και στους επιζώντες ναυτικούς οι οποίοι, ως νέοι Ροβινσώνες, καλούνται να επιβιώσουν για βδομάδες σε μια βάρκα ή κάποιο ερημικό νησάκι μέχρι να διασωθούν.
Οι βασικές μας ανάγκες είναι λίγο-πολύ δεδομένες βιολογικά. Για την βιολογική μας επιβίωση χρειαζόμαστε, ανεξαρτήτως χαρακτήρα, εθνότητας, προτιμήσεων, και πολιτιστικών καταβολών, έναν ελάχιστο αριθμό θερμίδων, μια ποσότητα νερού, οξυγόνο κλπ. Παρόλα αυτά, η ιστορία του κάθε λαού οδηγεί σε διαφορετική εκτίμηση του τι εστί αναγκαίο αγαθό. Εμείς οι Έλληνες, για παράδειγμα, το πρώτο πράγμα που σκεφτόμαστε ως αναγκαίο είναι το ψωμί. «Πάω στη δουλειά μου για να βγάλω το ψωμί μου», λέμε. Δεν λέμε «για να βγάλω το ρύζι μου», όπως θα έλεγε μια Ταϋλανδέζα ή μια Μαλαισιανή εργάτρια.
Απαραίτητα αγαθά, προτιμήσεις και δικαιώματα
Σε τι διαφέρει η ανάγκη από την προτίμηση; Εδώ οι απόψεις διίστανται. Μια μερίδα οικονομολόγων θεωρούν ότι δεν υπάρχει διαφορά. Απλώς είναι θέμα βαθμού: Προτιμώ να φαω από το να πεθάνω της πείνας όπως προτιμώ την τηλεοπτική εκπομπή τάδε από την εκπομπή δείνα. Η μόνη διαφορά είναι ότι στην πρώτη περίπτωση η προτίμηση μου είναι εντονότατη ενώ στη δεύτερη η προτίμηση μου είναι, σχετικά, ήπια. Άλλοι πάλι διαφωνούν και πρεσβεύουν πως άλλο πράγμα η προτίμηση και άλλο η ανάγκη - ότι, ενώ η ανάγκη είναι αντικειμενική, η προτίμηση είναι υποκειμενική. ...
Τι είναι ανάγκη και τι επιβάλλεται ως ανάγκη;
Γκράφιτι σε κάποιο δρόμο
Τελικά μένουμε με ερωτήματα που ηχούν τόσο απλά όσο και σύνθετα: Τι είναι απαραίτητο αγαθό και τι δεν είναι; Ποια είναι τα δικαιώματά μας; Έχουμε καν δικαιώματα (πέραν του δικαιώματος να έχουμε προτιμήσεις); Αυτά τα ερωτήματα δεν έχουν σαφείς απαντήσεις με τις οποίες να συμφωνούν όλοι (ή οι περισσότεροι). Όμως ο κάθε ένας από εμάς καλείται να πάρει θέση γιατί η άποψή μας για το τι εστί καλή κ' αγαθή κοινωνία εξαρτάται από τη στάση μας απέναντι σε αυτά τα ζητήματα
...
Η παραγωγή πολλών διαφορετικών μορφών του κάθε προϊόντος είναι απόρροια του ανταγωνισμού. Η κάθε εταιρεία προσπαθεί να μας πουλήσει κάτι το οποίο εμείς θα έχουμε την ψευδαίσθηση ότι είναι ειδικά φτιαγμένο για μας - ότι όχι μόνο μας εκφράζει αλλά και το ότι προβάλει στον υπόλοιπο κόσμο μια αρεστή εικόνα του ποιοι είμαστε. Μας βοηθάει να ξεχωρίζουμε από το πλήθος.
Όλα αυτά δεν είναι τίποτα άλλο από μια φυσιολογική εξέλιξη των κοινωνιών της αγοράς. Το ερώτημα βέβαια τίθεται: Είναι θετική ή αρνητική αυτή η εξέλιξη; Άλλη μια φορά οι απόψεις διίστανται. Υπάρχουν αυτοί που πιστεύουν ότι η πανσπερμία αγαθών και η αγωνιώδης προσπάθεια των παραγωγών να ικανοποιήσουν την κάθε μας προτίμηση, καλυτερεύουν τη ζωή μας. Ότι η κοινωνία γίνεται πιο πολύχρωμη και ενδιαφέρουσα, πιο ελεύθερη και ανεξάρτητη από τις αγκυλώσεις και προκαταλήψεις του παρελθόντος. Ότι ο καταναλωτισμός δεν προκαλείται από τα εμπορικά συμφέροντα των εταιρειών αλλά από τις συνεχώς εξελισσόμενες ανάγκες των ανθρώπων τις οποίες οι εταιρείες απλώς προσπαθούν να ικανοποιήσουν.
Παραδείγματος χάριν, όταν πολλά νέα παιδιά στην Αμερική (αλλά και αλλού) απέρριψαν τη βιομηχανία μόδας και επέλεξαν ένα πολύ απλό τύπο αμφίεσης με φαρδιά μονόχρωμα παντελόνια, απλά μπλουζάκια και καπελάκια του μπέϊζμπωλ (το λεγόμενο grunge), εταιρίες έσπευσαν να προσφέρουν τέτοιο ρουχισμό στην αγορά. Να λοιπόν πως ο καταναλωτισμός μπορεί να θεωρηθεί ένα σύστημα που απλώς αντικατοπτρίζει τις προτιμήσεις των αγοραστών.
Η αντίθετη άποψη ισχυρίζεται ότι ο καταναλωτισμός δεν ορίζεται από τη μαζική παραγωγή προϊόντων αλλά, και εδώ είναι ο κίνδυνος, από την μαζική παραγωγή προτιμήσεων. Ναι μεν παράγονται πολλά προϊόντα που φαινομενικά καλύπτουν ανάγκες (από τη στιγμή που αγοράζονται), αλλά για να γίνει αυτό έπρεπε πρώτα να μας γεμίσουν το κεφάλι (ή την ψυχή) με προτιμήσεις που δεν επιλέξαμε εμείς αλλά, αντίθετα, επέλεξαν άλλοι για εμάς με γνώμονα το δικό τους (και όχι το δικό μας) συμφέρον. Σύμφωνα με αυτή την άποψη πηγαίνουμε στα μαγαζιά σαν αγέλη και γυρνάμε σπίτι με αγαθά που ούτε τα χρειαζόμασταν ούτε τα θέλαμε πραγματικά.
Πανεπιστήμιο Αθηνών - Τμήμα Οικονομικών www.econ.uoa.gr
